Yeni yayımlanan bir İngiliz hükümeti dosyası, 1996 yılında 13. yüzyıldan kalma efsanevi Scone Taşı’nın İskoçya’ya iade edilmesiyle ilgili olarak başbakanlık ile kültürel miras departmanı arasında ciddi bir görüş ayrılığı yaşandığını ortaya koyuyor. Dönemin Başbakanı John Major’ın Westminster Abbey’de bulunan Scone Taşı’nı haber vermeksizin iade etme kararı, Kültürel Miras Dairesi’nde büyük bir öfkeye yol açmış. Bakanlık, bu kararın “toplu iadeler için emsal” oluşturabileceği konusunda uyarıda bulunmuş. Uyarılar kısa sürede gerçek olmuş: Yunanistan, Mısır ve Nijerya’dan hemen talepler gelmiş; Etiyopya, Hindistan, Pakistan, Burma (günümüzde Myanmar), Nepal, Bangladeş, Türkiye ve Avustralya’nın da sıradaki ülkeler olabileceğinden endişe edilmiş.
Ulusal Arşivlerde yakın zamanda erişime açılan dosyada, Kültürel Mülkiyet Birimi Başkanı Lynn Gates’in 18 Temmuz 1996 tarihli gizli notu yer alıyor. Dönemin Kültürel Miras Bakanı Virginia Bottomley ve Bakan Yardımcısı Lord Inglewood’a hitaben kaleme alınan belgede Gates, 3 Temmuz’da alınan karara sert ifadelerle karşı çıkmış: “Bizimle istişare edilmiş olsaydı, bu iadeye karşı tavsiye verirdik. Çünkü başka ülkeler de bu durumu ‘toplu iade için emsal’ olarak görecekti. Haklı çıktığımız çoktan ortaya çıktı.”
Gates, yazısında üç olayı örnek göstermiş:
- Yunanistan’dan Avrupa Parlamentosu üyesi Alexandros Alavanos, Major’a bir telgraf göndererek “Parthenon mermerleri konusunda da benzer bir hassasiyet göstermesini” istemiş.
- İngiltere’nin Lagos Büyükelçisi, “Benin Bronzları ve diğer Nijerya eserlerinin iadesi yönünde talep gelmesinden endişe ettiğini” bildirmiş.
- Kahire’deki Britanya Büyükelçiliği, “Rosetta Taşı, Sfenks’in sakalına ait parça ve diğer Mısır eserleri için resmî bir iade talebinin geleceği” yönünde uyarıda bulunmuş.
Gates, “Başbakan’ın kararını savunmak zorunda kalırsak, çok zor durumda kalırız,” diyerek sert bir uyarıda bulunmuş. Söz konusu eleştiriler gizli belgelerde yer alsa da, kamu görevlilerinin bir başbakana yönelik bu denli açık eleştirilerde bulunması alışılmadık bir durum.
Haziran ayında The Art Newspaper’a konuşan Lord Inglewood şunları söylüyor:
“İngiltere ile İskoçya’nın birliğine inanan biri olarak, Scone Taşı’nın 500 yıldır bulunduğu Westminster Abbey’de kalmasını isterdim. Ama artık İskoçya’ya döndü; bu karara saygı duymalıyız.”
İddialar: Lynn Gates Neler Yazdı Gerçekte Ne Oldu?
Parthenon Mermerleri (British Museum)
Gates: “1985’te iade talebini reddetmiştik. Şimdi Scone Taşı'nın iadesi, Yunanlara yeni bir resmî talep sunma fırsatı ve geçmişe göre daha fazla uluslararası destek sağlama zemini verdi.”Son durum: British Museum Başkanı George Osborne, heykellerin uzun süreli ödünç olarak Atina’ya gönderilmesini görüşüyor. Yunan müzelerinden karşılıklı ödünç verme anlaşmaları da masada. Ancak konu hâlâ çözüme ulaşmadı.
Rosetta Taşı ve Sfenks Sakalı (British Museum)
Gates: “1985’te, Mısır yönetimi sakal parçasının doğal erozyona uğrayacağı korkusuyla iade görüşmelerini sonlandırmıştı. Ancak Britanya Büyükelçiliği’ne göre, Scone Taşı’nın iadesi Mısır’ı harekete geçirmiş olabilir.”Son durum: Mısır’dan resmî bir talep hâlâ yok. Sadece gayriresmî çağrılar yapıldı.
Benin Bronzları (British Museum ve diğer koleksiyonlar)
Gates: “Lagos’tan gelen telefon, belki de gereksiz bir endişeydi. Nijerya'dan hiçbir zaman resmi bir iade talebi olmadı. Ancak büyükelçi şehirdeki havayı iyi biliyordur.”Son durum: Nijerya hükümeti 2021’de resmî talepte bulundu. Uzun vadeli ödünç verme görüşmeleri yapılıyor. Bazı bağımsız müzeler, koleksiyonlarındaki bronzları iade etti.
Koh-i-Noor Elması (Kraliyet Koleksiyonu)
Gates: “Hindistan ve Pakistan, Koh-i-Noor elmasının iadesi için çağrıda bulundu. Her ikisi de geçmişte resmi bir talepte bulunmuş ve reddedilmişti.”Son durum: 2000 yılında Afganistan da talepte bulundu. 2023’teki taç giyme töreninde, elmasın bulunduğu taç muhtemelen provokasyondan kaçınmak için Kraliçe tarafından takılmadı. Kültürel iş birliği görüşmeleri sürüyor.
Hindistan Ofisi Arşivleri (British Library)
Gates: “Hindistan, Pakistan, Burma, Nepal ve Bangladeş’in talepleri artabilir. Geçmişte beşi de taleplerde bulundu”Son durum: 1982’de arşiv Dışişleri’nden British Library’e devredildi. O zamandan beri konu büyük ölçüde sessizliğe büründü.
Türk Heykelleri (British Museum)
Gates: “Daha önce resmî bir talep olmadı ama 18 ay önce böyle bir başvuru yapılacağı konuşuluyordu. Bu talep hiçbir zaman gerçekleşmedi.”Son durum: 2006’da Türkiye’nin Londra büyükelçisi, Herakles’i betimleyen bir stel için resmî başvuruda bulundu. Ancak yeni bir gelişme yaşanmadı.
İnsan Kalıntıları (çeşitli müzeler)
Gates: “Avustralya başta olmak üzere bazı ülkeler iade talebinde bulunabilir. Birkaç gayri resmi yaklaşım ve bir resmi talep oldu.”Son durum: 2004’te İngiltere yasası değiştirildi ve ulusal müzelerin insan kalıntılarını iade etmesine izin verildi. O tarihten bu yana pek çok kalıntı iade edildi.
Etiyopya’ya Ait Taç, Kadeh ve Elyazmaları (Victoria ve Albert Müzesi, Britanya Kütüphanesi ve diğer Birleşik Krallık koleksiyonları)
Gates: “Etiyopya’nın taç ve kadeh için talebi var; elyazmaları içinse bakım şartları nedeniyle daha az istekli. Çünkü el yazmalarının burada daha iyi muhafaza edildiğini ve bakım tesislerimiz olduğunu kabul ediyorlar.”Son durum: Victoria & Albert Müzesi, 1868 Magdala Savaşı sırasında el konan eserleri iade etmek istiyor; ancak yasal yetkisi yok. Ödünç verme formülü tartışılıyor.
Taşın Ardındaki Sembolizm: Scone Taşı’nın Hikâyesi
Yaklaşık 60 cm uzunluğunda, dikdörtgen biçiminde kırmızı kumtaşından oluşan Scone Taşı (ya da Kader Taşı), İskoçya’nın Perth kenti yakınlarındaki Scone Manastırı’nda muhafaza edilirmiş. Taşın kökeni bilinmiyor; fakat yüzyıllardır İskoç egemenliğinin bir sembolü sayılıyor. 1296 yılında İngiliz istilacılar tarafından alınarak Westminster Abbey’e taşınmış ve sonraki yüzyıllarda İngiliz (ve Britanyalı) krallarının taç giyme törenlerinde kullanılmış.
İskoçya, taşın uzun süredir kendilerine ait olduğunu savunuyordu. Dönemin başbakanı John Major tarafından 1996’da iade edilmesi kabul edildi. Sonrasında taş, Edinburgh Kalesi’nde sergilenmeye başlanmış. 2023’te Kral III. Charles’ın taç giyme töreni için kısa süreliğine Londra’ya geri getirilmiş, ardından 2024 itibarıyla Perth Müzesi’nde sergilenmeye başlanmış.
Lynn Gates’in uyarılarının bir kısmı zamanla doğruluk kazanmış olsa da, bu olay “toplu iade” dalgası yaratmamış. Bugüne kadar sadece bir tür eşya iade edilmiş: insan kalıntıları. Yunanistan’ın Parthenon Mermerleri’ne dair talepleri hâlen güçlü bir şekilde dile getirilmeye devam ediyor. Son yıllarda ayrıca 19. yüzyıldaki Britanya askeri operasyonları sırasında Etiyopya, Nijerya ve Altın Sahili'nde (bugünkü Gana) ele geçirilen antikalarla ilgili artan bir endişe de söz konusu. 1996’dan bu yana Gates’in bahsettiği diğer iade talepleri daha az yoğunlukla ya da resmî olmayan düzeylerde sürdürülmüş. Geriye dönüp bakıldığında, Scone Taşı’nın İskoçya’ya iadesinin uzun vadeli etkisi oldukça sınırlı oldu, kitleler hâlinde “iade dalgası”nın önünü açmadı. Günümüzde her iade vakasının kendi koşulları içinde değerlendirilmesi gerektiği konusunda yaygın bir görüş birliği oluşmuş durumda.