Kazakistan Kavşağında Yeni Sanat Mekânları

Uzun zamandır otoriter bir yönetim altında olan Kazakistan bir yandan Rusya’ya yakınlığı ile Avrupa ve Çin’le derinleşen ilişkileri arasında hassas bir denge kurmaya çalışırken, bir yandan da iki varlıklı girişimcinin açtığı özel sanat kurumlarıyla dikkat çekiyor.

İki kurum da, ülkenin kültürel ve ekonomik merkezi ve en büyük şehri olan Almatı’da açılıyor. Bu kurumlardan ilki olan Tselinny Çağdaş Kültür Merkezi, İngiliz mimar Asif Khan tarafından yeniden tasarlanan Sovyet döneminden kalma sinema binasında 22 Mayıs’ta açılıyor. Kurucusu Kairat Boranbayev servetini petrol ve gaz, emlak, perakende ve ilaç sektörlerine yaptığı yatırımlarla kazandı. Boranbayev özellikle Almatı’nın en başarılı futbol kulübü FC Kairat’ın başkanı olarak Kazakistan’ın spor sektöründe de önemli bir isim.

Eylül ayında açılması planlanan ikinci kurum olan Almatı Sanat Müzesi’yse Birleşik Krallık merkezli mimarlık firması Chapman Taylor tarafından tasarlanan yaklaşık 930 metrekarelik geniş bir bina. Kurucusu Nurlan Smagulov 1992’de Astana Motors’u kurdu, on yıl sonra da alışveriş merkezleri geliştiren Mega Center Management’la emlak sektörüne girdi.

Yeni ekonomik konumlanma

Rusya 2022’deki Ukrayna işgalinden sonra Batı yaptırımlarıyla karşı karşıya kalırken, Kazakistan Batı Avrupa’yla ilişkilerini temkinli bir şekilde güçlendirerek kuzeydeki bu büyük komşusuna bağımlılığını azaltmaya çalışıyor. Ülke Avrupa için önemli bir enerji tedarikçisi olarak öne çıkarken, İngiliz petrol devi BP de geçmişten bu yana Chevron, ExxonMobil ve Rus firması Lukoil’in hâkim olduğu ülkede varlığını genişletiyor. Birleşik Krallık ve Kazakistan 2023 yılında yeşil hidrojen üretimini genişletmek ve tedarik zincirinin direncini artırmak gibi önlemlerle enerji alanındaki işbirliğini büyütecek anlaşmalar imzaladı.

Trans-İli Ala Dağları’nın eteklerinde bulunan ve güneyde Kırgızistan’la komşu olan Almatı aynı zamanda Çin’deki yüksek teknoloji üretim merkezi Xi’an’dan Hollanda’daki Rotterdam’a kadar uzanan Çin Kuşak ve Yol Girişimi için de önemli bir lojistik merkez konumunda.

Kazakistan Uluslararası İnsan Hakları ve Hukukun Üstünlüğü Bürosu’nun direktörü Yevgeniy Zhovtis’e göre, başkent Astana’daki hükümet “enformasyon alanı”nı kontrol eden Rusya’yla zorunlu ekonomik ilişkilerini temkinli bir şekilde yürütmek zorunda. Öte yandan, Kazakistan 2024 yılında Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde 134. sıradan 142. sıraya geriledi.

Zhovtis bunu şöyle açıklıyor: “Bağımsız medya çok zayıf. 1998’den beri bağımsız TV ve radyo yayını yapılmıyor. Ayrıca ulusal dairelerde veya yerel yasama organlarında siyasi muhalefet yok.” Zhovtis’e göre siyasi rejim “gerçek demokrasiden çok uzak”.

Boranbayev yolsuzluk ve kara para aklama suçlamalarıyla tutuklandı ve Mart 2023’te sekiz yıl hapis cezasına çarptırıldı. Tselinny’nin direktörü Jama Nurkalieva’nın aktardığına göre, bu ceza daha sonra temyizde düşürüldü ve Boranbayev mal varlığının önemli bir kısmını devlete devrettikten sonra şartlı tahliyeyle serbest bırakıldı. Nurkalieva, “Bu sorun tamamen çözüldü; şu anda müzeyi ve finansmanını etkileyen olumsuz bir yansıması yok,” diyor.

Daha önce gezici sanat kuruluşu olarak faaliyet gösteren Tselinny Merkezi şimdi, Sovyet döneminde toplumsal gerçekçi filmlerin gösterildiği sinema binasına yerleşiyor. Binanın yıkılmak üzereyken kurtarıldığını söyleyen Nurkalieva, “Aktivistleri, mahalle sakinlerini ve gazetecileri de sürece açıkça dahil ederek burayı korumak için büyük mücadele verdik. İdealize edilmiş bir görüntü sunmak yerine, harabeye dönmüş bu alanı açığa çıkardık ve bundan anlamlı bir şey yarattık,” diyor.

Tselinny ismi Rusça tselina sözcüğünden geliyor; işlenmemiş ama verimli toprak anlamına gelen bu sözcük Kazakistan’daki sanatsal pratiklerin evrimine ve Sovyetler’in bu göçebe toprakları sahiplenmesine atıfta bulunuyor. Mimar Khan bunu şöyle açıklıyor: “Bu isim sembolik olarak tarihe yeni bir anlam yüklüyor. Buraya ayak bastığınızda yeni bir ruh haline, yeni bir kültürel kimliğin gelişeceği bakir bir bölgeye davet ediliyorsunuz.”

Açılış programları

Almagul Menlibayeva ve Saule Suleimenova gibi çağdaş Kazak sanatçılar sömürge tarihi, Kazakistan’daki enerji sektöründen kaynaklanan çevre sorunları ve çok kültürlü kimliklere değindikleri çalışmalarıyla uluslararası düzeyde beğeni topluyor. Tselinny Merkezi’nin “Barsakelmes” (Dönüşü Olmayan Yer) başlıklı açılış programında göçebe gelenekleri, ekolojik temalar ve yerel mitolojiyle ilgili tartışmalar, konserler ve performanslar yer alıyor.

Zhovtis “Ülkenin herhangi bir yerinde sergi veya performans düzenlemek için izin almak ya da bildirimde bulunmak zorundasınız,” diyor. Fakat Nurkalieva yine de Tselinny’nin bu kısıtlamaları aşabileceğinden emin. “Amacımız tartışmayı teşvik etmek. Fikirleri onaylamak ya da yargılamak yerine sorgulayarak eleştirel düşünceyi ve insan olmanın ne anlama geldiğine dair sürekli farkındalığı teşvik ediyoruz. Şiirsel, esnek ve yaratıcıyız.”

Almatı Sanat Müzesi, Orta Asya’nın yalnızca bölgesel modern ve çağdaş sanata adanmış ilk özel müzesi. Müzede, Kazak ve Orta Asyalı sanatçıların yanı sıra Richard Serra, Bill Viola, Alicja Kwade ve Yinka Shonibare gibi uluslararası isimlere ait 700’den fazla eser içeren Smagulov Koleksiyonu sergilenecek.

Smagulov, “Bu müze Orta Asya sanatını küresel kültür ortamlarıyla buluşturarak hem evrensel düzeyde yankı uyandıran çağdaş deneyimlere sahne oluyor hem de bölgemize özgü seslere dikkat çekiyor,” diyor.

Müzenin sanat direktörü Meruyert Kaliyeva’ysa müzeyi kültürel bağlantı noktası olarak tanımlıyor. “Sergilerimiz, kamusal programlarımız ve yayınlarımız Kazakistan’da göçebe mirası, Sovyet tarihi ve bağımsızlık sonrası hızlı değişimle şekillenen sanatsal evrimin izini sürüyor. Küresel etkiyse diyalog ve daha derin bir bağlam için fırsat sunuyor.”

Kaliyeva, planlanan açılış sergilerindeki tarihsel ve güncel etkileşimlere dikkat çekerken, bu sergiler arasında Almagul Menlibayeva’nın solo retrospektifi ve göç ve kimlik temalarının irdelendiği Qonaqtar (Misafirler) adlı karma sergi de yer alıyor.

Müzenin başküratörü Inga Lāce karma sergiyi şöyle anlatıyor: “Kazakistan’ın 20. yüzyıl tarihini büyük ölçüde göç şekillendirdi. Qonaqtar, modern çağlarda sanatçıların ulusal kimliği nasıl tanımladığını vurguluyor, göçebe geleneklerine ve Sovyet dönemindeki zorunlu yer değiştirmelere ışık tutuyor.”

Coğrafi ve sembolik bir kavşak konumundaki Almatı ekonomik hedefler, stratejik ittifaklar ve iç kontrol arasında denge kuruyor. Dolayısıyla bu kurumlar açıldıkça, yerleşik normlara meydan okuma ya da uyum sağlama konusundaki yaklaşımları Kazakistan’ın geleceğine dair çok şey söyleyecek.

Nurkalieva iyimser. “Yaptığımız her şeye özgür ruhumuz ve anlayışımız yön veriyor. Böylece entelektüel toplulukları büyüteceğimize inanıyoruz,” diyor.

TSELINNY’NİN BAKİR TOPRAKLARINA HAYAL GÜCÜ EKİLİYOR

Bir zamanlar yılda iki milyon ziyaretçi ağırlayan modernist bir simge yapı olarak 1960’larda inşa edilen bakımsız sinema binası, Tselinny Merkezi’ne dönüştürülmeden önce on yıllar boyu yapılan değişikliklerle neredeyse tanınmaz hale gelmişti; İngiliz mimar Asif Khan tam da bu noktada devreye girdi. Khan, “Bina artık insanların hatırladığı Tselinny değildi. Depremle ilgili güvenlik kurallarına uygun olmadığı gibi, insanlar burayı şehrin geleceğinden ziyade geçmişinin bir parçası olarak görüyordu,” diyor.

Khan, yıkılmak üzereyken kurtarılan binaya yeni bir kimlik kazandırdı. “Binayı yakın geçmişinden koparıp Sovyet döneminin ötesine taşıyarak hem geçmişin derinlikleriyle hem de gelecekle bağ kurmasını sağlamak istedim.” Khan’ın tasarımı açıklık ve bağlantıyı öne çıkarıyor. Zemin katın iç ve dış alanları aynı kotta birleşiyor; bu sayede dış mekân, fuaye ve sergi salonları arasında kesintisiz geçiş sağlanıyor. “Zemin sembolik bir anlam kazanarak hayal gücüyle işlenebilecek bakir bir toprağa dönüşüyor.”

Binanın ön cephesiyse merak uyandıran “bulut yapısı” içerecek şekilde dönüştürüldü. “Binaya girmek için bu bulutun içinden geçiyorsunuz; yeni bir dünyaya atım atmak gibi.” Bu değişim, binanın katı Sovyet yapısını “hafiflik, açıklık ve olasılık” evrenine dönüştürüyor.

MUHTEŞEM PANORAMA

Birleşik Krallık merkezli mimarlık firması Chapman Taylor’ın tasarladığı Almatı Sanat Müzesi hem kültürel bir mekân hem de Almatı’nın kent peyzajına entegre edilmiş kamusal bir mekân olarak geliştirildi.

Uyarlanabilirliğin ön planda tutulduğu tasarım sayesinde sergi alanları farklı sanat mecralarına göre yeniden yapılandırılabiliyor. Geniş camlar ve tavan pencereleri galerileri doğal ışıkla aydınlatırken, çevredeki karla kaplı dağlar neredeyse her zaman görülebiliyor.

Açık planlı galerilerin, sanata dair farklı perspektifler sunan geçiş alanlarıyla birbirine bağlandığı yerleşim düzeni ziyaretçilerin farklı alanları keşfetmesini teşvik ediyor. Çevre düzenlemesi yapılmış kamusal alanlar sayesinde, bina sergi salonu olmanın ötesine geçerek geniş bir kitleye açık, güçlü bir kültürel mekân kimliği kazanıyor.

Chapman Taylor’ın yaklaşımı, Kazakistan’ın mimari mirasına referanslarla çağdaş estetiği bir araya getiriyor. Müzenin eğitim ve kamusal program alanlarında konferanslar, atölye çalışmaları ve tartışmalar için kullanılacak oditoryumlar ve çok amaçlı salonlar bulunuyor. Müzenin sanat direktörü Meruyert Kaliyeva, “Chapman Taylor çok çeşitli sanatsal ve kültürel etkinliklere olanak sağlayan fonksiyonel ve esnek bir alan yarattı,” diyor.